اضطراب اینترنتی[۱]

با حضور رایانه­ها و اینترنت و فناوری آن­ها در محیط­های علمی و آموزشی و حتی منازل، فضای کار و پژوهش دگرگون شده­است. اما علی­رغم این تحول و دگرگونی، دانشجویان، معلمان و حتی متخصصانی وجود دارند که بنابر دلایلی رایانه و قابلیت­های آن را طرد می­کنند. بسیاری از آن­ها خود را همگام با سرعت پیش­رونده فناوری روز نمی­دانند و از کسب مهارت­های لازم به دلیل اضطراب و باورهای منفی و غیر­منطقی سرباز می­زنند. پژوهشگران این حوزه معتقدند عامل اصلی بازدارنده در کار با رایانه و اینترنت را باید در اضطراب رایانه و اضطراب اینترنت جستجو کرد (غلامعلی لواسانی، ١٣٨١). امروزه اینترنت نقش مهمی را در رفتار اطلاع­یابی افراد، خصوصاً دانشجویان بازی می­کند. کاربرانی که اطلاعات را بر روی اینترنت جست وجو می­کنند، ممکن است همانند کاربرانی که فقط به جست وجوی اطلاعات در کتابخانه می­پردازند، رفتار نکنند، زیرا که تفاوتی در فعالیت­های فیزیکی این دو گروه از کاربران وجود دارد. کاربرانی که اطلاعات را در کتابخانه جست وجو می‌کنند، معمولاً از مکانی به مکانی دیگر حرکت می­کنند و می­توانند رسانه اطلاعاتی را لمس کنند و ببینند، اما این مورد برای کاربران اینترنت وجود ندارد. برخی‌ از دانشجویان‌، اینترنت را محمل‌ امنی‌ جهت‌ انجام‌ تحقیق‌ و پژوهش‌ به‌ حساب‌ می­آورند، اما برای‌ برخی‌ دیگر نشانه­هایی‌ از اضطراب‌ را فراهم‌ می­آورد که‌ می­تواند در استفاده‌ موفقیت‌آمیز آن­ها از اینترنت‌ تأثیری سوء بگذارد. این‌ اضطراب‌ اولیه‌ در استفاده‌ از رایانه و اینترنت می‌تواند منشأ ایجاد اضطراب‌ بیشتر برای‌ دانشجویان‌ و منجر به‌ استفاده‌ غیرمفید از آن‌ شود. اضطراب‌ اینترنتی‌ در بین‌ دانشجویان‌ یک‌ مسئله‌ عادی‌ محسوب‌ می­گردد و مشخصات‌ این‌ احساس‌ عبارت‌ است‌ از: داشتن‌ احساس‌ منفی‌، از جمله‌ تردید، تنش‌، ترس‌ و نابسامانی‌ ذهنی‌ (خدیوی، ۱۳۸۳ ). بررسی میزان شیوع اضطراب رایانه و اینترنت نشان می­دهد که آن را باید در جوامع جدی گرفت، به عبارت دیگر اضطراب رایانه و اینترنت مسأله نادر و کمیابی به­ویژه در میان دانش­آموزان و دانشجویان نیست، همین­طور پیامدهای منفی اضطراب رایانه و اینترنت مانند کاهش عملکرد مطلوب افراد در محیط کاری بیانگر آن است که باید اقدامات جدی برای شناخت و رفع آن در جامعه به عمل آید.

۲-۸-۱- تاریخچه اضطراب اینترنتی

در حالی­که تاریخچه واقعی اضطراب اینترنتی مشخص نیست، اما به نظر می­رسد از زمانی­که افراد از اینترنت برای کارهای خود استفاده می­کردند و از زمانی­که اینترنت وارد زندگی، کار و درس انسان­ها شد، افراد دچار نوعی از اضطراب شدند که به آن اضطراب اینترنتی گفته می­شود.

۲-۸-۲- تعریف اضطراب اینترنتی

علی­رغم پژوهش­های گسترده در سال­های اخیر، در زمینه تعریف این اختلال هنوز بین روان­شناسان توافق حاصل نشده­است، به­علاوه یک نظریه جامع که بتواند تعیین کند چگونه این اختلال به بهداشت روانی یا اجتماعی ارتباط پیدا می­کند، وجود ندارد.

اضطراب‌ اینترنتی‌ زمانی‌ به‌ وجود می‌­آید که‌ یک‌ دانشجو برای‌ تحقق‌ اهداف‌ یک‌ کار تحقیقی‌ در اینترنت، اقدام‌ به جستجوی منابع نموده‌ و متوجه‌ می­شود که توانایی‌ کافی‌ برای‌ انجام‌ این جستجو را ندارد. اضطراب‌ اینترنتی‌ می­تواند در طول‌ تحصیل‌ دانشجو زیان­بار باشد و مطالعات‌ نشان‌ داده‌ که حتی‌ این امر بر اعتماد به‌ نفس‌ او اثر گذاشته‌­است‌. (خدیوی، ۱۳۸۳).

اضطراب اینترنتی ابتدا توسط رائوب (۱۹۸۱) تعریف شد که واکنش­های احساسی پیچیده­ای است که در افراد بازخوانی می­شود که اینترنت را به عنوان یک تهدید شخصی تعریف می­کنند.

اضطراب اینترنتی عبارت است از وجود هیجان­های منفی در هنگام کار با اینترنت (درینینا، ۱۹۹۵).

اضطراب اینترنت که در زمان استفاده از اینترنت بوجود می­آید، در حقیقت تصور استفاده از اینترنت در آینده می­باشد و یک ویژگی شخصی یا رفتاری (درونی) نمی­باشد (مثنوی، ۱۳۸۵).

احمدی ده قطب­الدینی (۱۳۸۸) اضطراب اینترنتی را به منزله یک سازه روان­شناختی، که امروزه توجه زیادی را به خود جلب کرده­است و به عنوان ترس از اینترنت هنگام کاربرد آن یا بررسی امکان کاربرد اینترنت، تعریف می­کند. گروهی دیگر آن را شامل بیزاری، هراس، خصومت و پرخاشگری به اینترنت تعریف می­کنند.

۲-۹- نشانه­های اضطراب اینترنتی در دانشجویان

همانند تمامی انواع دیگر اضطراب، اضطراب اینترنتی نیز با علایمی چون: شکست در درس، از دست دادن علاقه به شرکت در کلاس­ها، فقدان انگیزش برای درس خواندن، اختصاص وقت ناکافی برای درس خواندن، مشکلات تفریحی و فوق برنامه، مشکلات ارتباطی با دوستان، عدم استفاده از اینترنت علی رغم استفاده­ها و پیامدهای مثبت، کاهش در میزان صرف وقت در اینترنت همراه است؛ از طرفی در عین حال که روابط افراد در جهان مجازی افزایش می­یابد، در مقابل از روابط آنان در جهان واقعی کاسته می­شود و احتمال افت عملکرد آموزشی آنان نیز می­رود (سامسون، ۲۰۰۵).

با این­که اینترنت به خودی خود ابزاری بی­طرف و خنثی است، چگونگی استفاده از آن مهم است؛ چنانچه استفاده از اینترنت متناسب و مثبت باشد، این رسانه موجب توسعه جامعه خواهد شد، در غیر این صورت مشکلات عدیده­ای را برای جامعه و افراد به بار خواهد آورد. به عبارت دیگر شبکه جهانی اینترنت یک شبکه اطلاع­رسانی سریع با منابع بی­شمار است که استفاده نادرست و بیش از حد از آن در بین برخی افراد و غرق شدن در دنیای رایانه و جدا شدن از دنیای واقعی، فواید اینترنت را به آسیب تبدیل می­کند (معیدفر و همکاران، ۱۳۹۰). از این رو نیاز به شناخت علمی این پدیده در حال رشد در ایران با توجه به تبعات آن مخصوصاً در میان قشر تحصیل­کرده جامعه ضرورت بیشتری را می­طلبد. در چند دهه ‌گذشته‌، رایانه­ها و به­خصوص اینترنت بخش ‌اساسی ‌از محیط‌‌های ‌کاری ‌و آموزشی ‌محسوب‌ شده‌اند. بخش‌ قابل‌ توجهی ‌از پژوهش‌ها و نظریات به ‌ارزیابی ‌و مطالعه ‌درباره چگونگی ‌پذیرش و سازگاری ‌دانشجویان‌ و نیروی ‌کار با رایانه و اینترنت و فناوری‌ اطلاع‌رسانی ‌پرداخته‌اند و برخی ‌از شواهد نشان می‌دهند که ‌دانشجویان ‌و کارکنانی ‌که ‌سابقه ‌تجربی در استفاده از ‌رایانه و اینترنت داشته‌اند، تأثیر قابل ‌توجهی ‌در کارآیی ‌بالای ‌محیط‌های‌ اینترنتی و رایانه­ای ‌دارند. رایانه­ها با دقت بسیار بالا عملیات متعدد منطقی و ریاضی را انجام می­دهند و در نهایت حجم انبوهی از داده­ها را در زمان واحد ذخیره و پردازش می­کنند. با توجه به این مسائل است که مدعی هستیم در شرایط کنونی همه افراد به­ویژه دانشجویان و فرهنگیان باید با رایانه، اینترنت و کار با آن­ها آشنا بوده و اضطرابی نسبت به آن­ها نداشته باشند.

۲-۱۰- میزان شیوع اضطراب رایانه و اینترنت

وجه مشترک اصلی همه تعاریف در مورد این نوع از اضطراب، حضور اضطراب و واکنش­های شناختی و هیجانی در فرد، هنگام کار با اینترنت با تفکر و تجسم درباره آن­هاست، پس بر اساس پژوهش­های موجود می‌توان برآوردی از میزان شیوع آن در جامعه به دست آورد. شیوع اضطراب رایانه و اینترنت در جامعه بر اساس درصد افراد مضطرب نسبت به کل جمعیت تعریف می‌شود (پرسنو[۲]، ۱۹۹۸).

بازیونلوس[۳] (۱۹۹۹) پژوهش­های انجام شده طی دهه ۸۰ میلادی درباره شیوع اضطراب رایانه و اینترنت را مرور کرده و نتایج این پژوهش­ها را چنین گزارش می­کند:

جدول ۲-۲٫ میزان شیوع اضطراب رایانه و اینترنت

مأخذ: بازیونلوس،۱۹۹۹

با بررسی این پژوهش­ها مشخص می­شود که میزان شیوع در هر نمونه با نمونه دیگر فرق می­کند. اما در اغلب پژوهش­ها تعداد در خور توجهی از افراد، علایم و نشانه­های اضطراب رایانه و اینترنت را نشان می­دهند، پس می­توان نتیجه گرفت که اضطراب رایانه و اینترنت مشکلی واقعی در مراکز اداری، آموزشی و پژوهشی و حتی دانشگاه­هاست. آن­هم در دوره­ای که مراکز و سازمان­های هر کشور برای پیشبرد سریع امور خود بیشتر از پیش درصدد نصب و راه­اندازی سیستم­ها و پایگاه­های اینترنتی در محیط خود هستند.

– پیامدهای اضطراب رایانه و اینترنت در محیط کار و آموزش

رشد سریع فناوری، کار با رایانه و اینترنت را هر چند سریع و دقیق، در عین حال پیچیده­تر کرده ­است. افرادی که با اینترنت کار می­کنند همواره با مجموعه­ای از فرصت­ها و مسایل جدید رو به رو می­شوند. آن­ها باید دانش رایانه­ای خود را تابع روز نمایند. اما در این میان افراد مضطرب، احساساتی مانند ترس، بی­قراری، نگرانی، تحریک­پذیری و ناکامی را تجربه می­کنند­. این احساسات ناخوشایند و نامطبوع نه تنها زندگی را برای آن­ها تیره و کدر می­کند، بلکه باعث می­شود که آن­ها استفاده مؤثر و مفیدی از اینترنت نکنند و فرصت­های لازم برای آموزش مهارت­های نو را از دست بدهند (مثنوی، ۱۳۸۵).

۲-۱۲- لذت درک شده

دیویس و همکاران (۱۹۹۲) در مطالعات خویش هر دو متغیرهای انگیزش درونی و بیرونی را از فاکتورهای اصلی تمایز رفتاری کاربران در استفاده از سیستم رایانه قلمداد می­کنند، آن­ها دریافتند علاوه بر سودمندی درک شده (انگیزش بیرونی) لذت درک شده نیز به عنوان انگیزش درونی از جمله عوامل تأثیرگذار بر کاربرد و پذیرش فناوری در کاربران می­باشد. در واقع لذت یک انگیزش روانی درونی است که به عنوان یک فعالیت، تابعی از ادراک فرد از میزان تفنن وی در هنگام کار با یک سیستم تعریف می­شود؛ بنابراین لذت حالتی است که می­تواند طی زمان تغییر کند. محققان قبلی هر یک لذت را به طرق متفاوتی توضیح دادند، به عنوان مثال بارنت[۱] (۱۹۹۰) لذت را یک حالت ناگهانی فیزیکی، شناختی و اجتماعی می­داند که باعث ایجاد خوشی و لذت در فرد می­شود. این تعریف بر این نکته تأکید دارد لذت با ادراک شخص از این که تا چه اندازه فعالیتی را که تحت انجام آن قرار گرفته­است برای او لذت‌بخش بوده، ارتباط دارد. در این تعریف به این نکته اشاره می­شود که انجام فعالیتی که فرد تحت انجام آن قرار گرفته، تا چه اندازه برای وی جالب بوده­است (دیویس و همکاران، ۱۹۹۲، ص ۳۳۰).

به عبارتی اگر حاصل رفتاری برای فرد جالب و لذت‌بخش باشد، فرد ممکن است آن فعالیت را انجام دهد. وقتی این امر به یک فناوری اطلاعات تسریع پیدا می­کند، به صورت پذیرش و تمایل استفاده از سیستم نشان داده می­شود. بر همین اساس محققان در تعریف دیگری لذت درک شده را به میزانی که فرد استفاده از سیستم رایانه را صرف نظر از نتایج سایر فعالیت­هایی که در این راستا تأثیرگذار است، بیان کردند (کارول[۲] و توماس[۳]، ۱۹۸۸).

با توجه به توضیحات فوق، افرادی که مطلوبیت و لذتی آنی را به خودی خود در استفاده از رایانه تجربه می­کنند، احتمالاً میزان تمایل­شان برای استفاده از اینترنت نیز بیش از دیگران خواهد بود (تئو، ۲۰۰۱، ص۱۲۹).

تری­آندیس[۴] ضمن اشاره به این مطلب، بیان می­کند که لذت درک شده «احساس لذت، سرخوشی، مطلوبیت در مقابل پریشانی، نفرت و احساس عدم مطلوبیت یک فرد در اثر انجام یک کار خاص می­باشد» بر رفتار فرد تأثیر می­گذارد. لذت درک شده به تجربه ذهنی فرد از تقابل انسان و رایانه اشاره دارد (۱۹۸۰، ۲۵۹).

مطالعات قبلی نشان­دهنده این مطلب است که هرچقدر استفاده از اینترنت لذت بخش­تر باشد، تمایل افراد به استفاده از آن بیشتر خواهد بود.

۲-۱۳- سودمندی درک شده

سودمندی درک شده براساس نظریه انتظار، با باورهای افراد در فرآیند تصمیم­سازی مرتبط است (فیشبن آذجن[۵]، ۱۹۷۵). طبق مدل پذیرش فناوری، سودمندی درک شده به میزانی است که شخص اعتقاد دارد استفاده از یک سیستم خاص مانند رایانه، عملکرد کاری وی را افزایش می­دهد (دیویس و همکاران، ۱۹۹۲، ص ۱۱۱).

به این معنا که اگر افراد فواید و سودمندی تکنولوژی را درک کنند رغبت و تمایل بیشتری به استفاده و پذیرش فناوری روز خواهند داشت، یافته­های تحقیقات متعددی نیز نشان می­دهد که استفاده اختیاری کاربران از سیستم تا حدود زیادی تحت تأثیر سودمندی درک شده بوده­است. بر همین اساس است که محققان، سودمندی درک شده را یکی از بهترین عوامل پیش­بینی کننده افراد از اینترنت می­دانند (ایگباریا و همکاران، ۱۹۹۶).

این امر با در نظر گرفتن نظریه اجتماعی اشاره به این دارد هنگامی که فرد انتظار نتایج مثبت در استفاده از اینترنت داشته­باشد احتمال این که در آینده تمایل به استفاده از آن داشته­باشد، بیشتر خواهد بود (ویو و زهانگ[۶]، ۲۰۰۸، ص ۶).

۲-۱۴- خودکارآمدی

این واژه در حوزه­های ویژه­ای نظیر رایانه به سرعت مورد توجه قرار گرفته­است. خودکارآمدی، تأثیر مهمی بر شناخت، انگیزش و خلق افراد دارد. خودکارآمدی به انتظار و اعتماد افراد و به این موضوع اشاره دارد که عکس‌‌العمل­هایی که در مقابل پدیده‌ها و وقایع نشان می‌دهیم، می‌تواند تأثیر با اهمیتی داشته باشد. خودکارآمدی، توان سازنده‌ای است که بدان وسیله، مهارت‌های شناختی، اجتماعی، عاطفی و رفتاری انسان برای دست‌یابی به اهداف مختلف، به گونه‌ای اثربخش ساماندهی می‌شود.

احمدی ده­قطب الدینی (۱۳۸۸) معتقد است خودکارآمدی رایانه به باور­های کاربران نسبت به توانایی­های خود برای انجام تکالیف خاص به کمک رایانه، گفته می­شود و نشان دهنده قضاوت فرد از خود برای استفاده از رایانه است.

مفهوم خودکارآمدی درباره اهمیت افرادی است که می‌توانند با موفقیت، با موقعیت‌های دشوار رویاروی شوند. بیشتر دانش افراد درباره فرآیند و توسعه خودکارآمدی از پژوهش و نظریات باندورا ناشی می‌شود که خودکارآمدی را به معنای اعتقاد و قضاوت فرد نسبت به توانمندی­ و مهارت­های خود جهت سازماندهی و انجام یک رشته فعالیت­هایی که در موقعیت ویژه بدان نیاز است، تعریف می­کند (باندورا، ۱۹۹۷).

کامپیو و هیگین[۷] (۱۹۹۵) بر این باورند که وقتی این تعریف در محدوده رایانه و اینترنت به­کار برده می­شود به معنای «ادراک فرد نسبت به توانایی­ها و قابلیت­شان در استفاده از رایانه و اینترنت در انجام تکالیف» تعریف می­شود.

[۱]– Barnett

[۲]– Carrol

[۳]– Thomas

[۴]– Triandis

[۵]– Fishbein, Azjen

[۶]– Wei- L- Zhang

[۷]– Compeau & Higgins

[۱]– Internet anxiety

[۲]– Persno

[۳]– Basionloss