اضطراب اینترنتی[1]
با حضور رایانهها و اینترنت و فناوری آنها در محیطهای علمی و آموزشی و حتی منازل، فضای کار و پژوهش دگرگون شدهاست. اما علیرغم این تحول و دگرگونی، دانشجویان، معلمان و حتی متخصصانی وجود دارند که بنابر دلایلی رایانه و قابلیتهای آن را طرد میکنند. بسیاری از آنها خود را همگام با سرعت پیشرونده فناوری روز نمیدانند و از کسب مهارتهای لازم به دلیل اضطراب و باورهای منفی و غیرمنطقی سرباز میزنند. پژوهشگران این حوزه معتقدند عامل اصلی بازدارنده در کار با رایانه و اینترنت را باید در اضطراب رایانه و اضطراب اینترنت جستجو کرد (غلامعلی لواسانی، ١٣٨١). امروزه اینترنت نقش مهمی را در رفتار اطلاعیابی افراد، خصوصاً دانشجویان بازی میکند. کاربرانی که اطلاعات را بر روی اینترنت جست وجو میکنند، ممکن است همانند کاربرانی که فقط به جست وجوی اطلاعات در کتابخانه میپردازند، رفتار نکنند، زیرا که تفاوتی در فعالیتهای فیزیکی این دو گروه از کاربران وجود دارد. کاربرانی که اطلاعات را در کتابخانه جست وجو میکنند، معمولاً از مکانی به مکانی دیگر حرکت میکنند و میتوانند رسانه اطلاعاتی را لمس کنند و ببینند، اما این مورد برای کاربران اینترنت وجود ندارد. برخی از دانشجویان، اینترنت را محمل امنی جهت انجام تحقیق و پژوهش به حساب میآورند، اما برای برخی دیگر نشانههایی از اضطراب را فراهم میآورد که میتواند در استفاده موفقیت‌آمیز آنها از اینترنت تأثیری سوء بگذارد. این اضطراب اولیه در استفاده از رایانه و اینترنت میتواند منشأ ایجاد اضطراب بیشتر برای دانشجویان و منجر به استفاده غیرمفید از آن شود. اضطراب اینترنتی در بین دانشجویان یک مسئله عادی محسوب میگردد و مشخصات این احساس عبارت است از: داشتن احساس منفی، از جمله تردید، تنش، ترس و نابسامانی ذهنی (خدیوی، 1383 ). بررسی میزان شیوع اضطراب رایانه و اینترنت نشان میدهد که آن را باید در جوامع جدی گرفت، به عبارت دیگر اضطراب رایانه و اینترنت مسأله نادر و کمیابی بهویژه در میان دانشآموزان و دانشجویان نیست، همینطور پیامدهای منفی اضطراب رایانه و اینترنت مانند کاهش عملکرد مطلوب افراد در محیط کاری بیانگر آن است که باید اقدامات جدی برای شناخت و رفع آن در جامعه به عمل آید.
2-8-1- تاریخچه اضطراب اینترنتی
در حالیکه تاریخچه واقعی اضطراب اینترنتی مشخص نیست، اما به نظر میرسد از زمانیکه افراد از اینترنت برای کارهای خود استفاده میکردند و از زمانیکه اینترنت وارد زندگی، کار و درس انسانها شد، افراد دچار نوعی از اضطراب شدند که به آن اضطراب اینترنتی گفته میشود.
2-8-2- تعریف اضطراب اینترنتی
علیرغم پژوهشهای گسترده در سالهای اخیر، در زمینه تعریف این اختلال هنوز بین روانشناسان توافق حاصل نشدهاست، بهعلاوه یک نظریه جامع که بتواند تعیین کند چگونه این اختلال به بهداشت روانی یا اجتماعی ارتباط پیدا میکند، وجود ندارد.
اضطراب اینترنتی زمانی به وجود میآید که یک دانشجو برای تحقق اهداف یک کار تحقیقی در اینترنت، اقدام به جستجوی منابع نموده و متوجه میشود که توانایی کافی برای انجام این جستجو را ندارد. اضطراب اینترنتی میتواند در طول تحصیل دانشجو زیانبار باشد و مطالعات نشان داده که حتی این امر بر اعتماد به نفس او اثر گذاشته‌است. (خدیوی، 1383).
اضطراب اینترنتی ابتدا توسط رائوب (1981) تعریف شد که واکنشهای احساسی پیچیدهای است که در افراد بازخوانی میشود که اینترنت را به عنوان یک تهدید شخصی تعریف میکنند.
اضطراب اینترنتی عبارت است از وجود هیجانهای منفی در هنگام کار با اینترنت (درینینا، 1995).
اضطراب اینترنت که در زمان استفاده از اینترنت بوجود میآید، در حقیقت تصور استفاده از اینترنت در آینده میباشد و یک ویژگی شخصی یا رفتاری (درونی) نمیباشد (مثنوی، 1385).
احمدی ده قطبالدینی (1388) اضطراب اینترنتی را به منزله یک سازه روانشناختی، که امروزه توجه زیادی را به خود جلب کردهاست و به عنوان ترس از اینترنت هنگام کاربرد آن یا بررسی امکان کاربرد اینترنت، تعریف میکند. گروهی دیگر آن را شامل بیزاری، هراس، خصومت و پرخاشگری به اینترنت تعریف میکنند.
2-9- نشانههای اضطراب اینترنتی در دانشجویان
همانند تمامی انواع دیگر اضطراب، اضطراب اینترنتی نیز با علایمی چون: شکست در درس، از دست دادن علاقه به شرکت در کلاسها، فقدان انگیزش برای درس خواندن، اختصاص وقت ناکافی برای درس خواندن، مشکلات تفریحی و فوق برنامه، مشکلات ارتباطی با دوستان، عدم استفاده از اینترنت علی رغم استفادهها و پیامدهای مثبت، کاهش در میزان صرف وقت در اینترنت همراه است؛ از طرفی در عین حال که روابط افراد در جهان مجازی افزایش مییابد، در مقابل از روابط آنان در جهان واقعی کاسته میشود و احتمال افت عملکرد آموزشی آنان نیز میرود (سامسون، 2005).
با اینکه اینترنت به خودی خود ابزاری بیطرف و خنثی است، چگونگی استفاده از آن مهم است؛ چنانچه استفاده از اینترنت متناسب و مثبت باشد، این رسانه موجب توسعه جامعه خواهد شد، در غیر این صورت مشکلات عدیدهای را برای جامعه و افراد به بار خواهد آورد. به عبارت دیگر شبکه جهانی اینترنت یک شبکه اطلاعرسانی سریع با منابع بیشمار است که استفاده نادرست و بیش از حد از آن در بین برخی افراد و غرق شدن در دنیای رایانه و جدا شدن از دنیای واقعی، فواید اینترنت را به آسیب تبدیل میکند (معیدفر و همکاران، 1390). از این رو نیاز به شناخت علمی این پدیده در حال رشد در ایران با توجه به تبعات آن مخصوصاً در میان قشر تحصیلکرده جامعه ضرورت بیشتری را میطلبد. در چند دهه گذشته، رایانهها و بهخصوص اینترنت بخش اساسی از محیطهای کاری و آموزشی محسوب شده‌اند. بخش قابل توجهی از پژوهشها و نظریات به ارزیابی و مطالعه درباره چگونگی پذیرش و سازگاری دانشجویان و نیروی کار با رایانه و اینترنت و فناوری اطلاعرسانی پرداخته‌اند و برخی از شواهد نشان میدهند که دانشجویان و کارکنانی که سابقه تجربی در استفاده از رایانه و اینترنت داشته‌اند، تأثیر قابل توجهی در کارآیی بالای محیطهای اینترنتی و رایانهای دارند. رایانهها با دقت بسیار بالا عملیات متعدد منطقی و ریاضی را انجام میدهند و در نهایت حجم انبوهی از دادهها را در زمان واحد ذخیره و پردازش میکنند. با توجه به این مسائل است که مدعی هستیم در شرایط کنونی همه افراد بهویژه دانشجویان و فرهنگیان باید با رایانه، اینترنت و کار با آنها آشنا بوده و اضطرابی نسبت به آنها نداشته باشند.
2-10- میزان شیوع اضطراب رایانه و اینترنت
وجه مشترک اصلی همه تعاریف در مورد این نوع از اضطراب، حضور اضطراب و واکنشهای شناختی و هیجانی در فرد، هنگام کار با اینترنت با تفکر و تجسم درباره آنهاست، پس بر اساس پژوهشهای موجود میتوان برآوردی از میزان شیوع آن در جامعه به دست آورد. شیوع اضطراب رایانه و اینترنت در جامعه بر اساس درصد افراد مضطرب نسبت به کل جمعیت تعریف میشود (پرسنو[2]، 1998).
بازیونلوس[3] (1999) پژوهشهای انجام شده طی دهه 80 میلادی درباره شیوع اضطراب رایانه و اینترنت را مرور کرده و نتایج این پژوهشها را چنین گزارش میکند:
جدول 2-2. میزان شیوع اضطراب رایانه و اینترنت
| پژوهشگر | سال | میزان شیوع (درصد) | جامعه مورد مطالعه |
| جیمز و پاول | 1982 | 30/0 | نیروی کار امریکایی |
| راس و همکاران | 1985 | 14/0 | مدیران و متخصصان امریکایی |
| هاوارد و اسمیت | 1986 | 3/0 | مدیران امریکایی |
| ادلر و همکاران | 1987 | 18/ 5 | کارکنان سازمانهای اقتصادی امریکا |
| گرینلی | 1988 | 50/0 | دانشجویان امریکایی دوره کارشناسی |
| رزن و ماگویر | 1990 | 10/0 | فرا تحلیل 81 پژوهش در دهه 1980 |
| ویلسون | 1990 | 21/0 | پرستاران امریکایی |
| اسمیت و کاتولیک | 1991 | 55/0 | 52 کارمندان امریکایی |
| رزن و ویل | 1995 | 40/0 | معلمان مدارس ابتدایی |
| باورز و باورز | 1996 | 32/0 | بزرگسالان امریکایی |
| برادلی و راسل | 1997 | 10/0 | معلمان مدارس استرالیایی |
| مارتین | 1998 | 20/0 | کارمندان امریکایی |
| بازیونلوس | 1999 | 3/21 | مدیران انگلیسی |
مأخذ: بازیونلوس،1999
با بررسی این پژوهشها مشخص میشود که میزان شیوع در هر نمونه با نمونه دیگر فرق میکند. اما در اغلب پژوهشها تعداد در خور توجهی از افراد، علایم و نشانههای اضطراب رایانه و اینترنت را نشان میدهند، پس میتوان نتیجه گرفت که اضطراب رایانه و اینترنت مشکلی واقعی در مراکز اداری، آموزشی و پژوهشی و حتی دانشگاههاست. آنهم در دورهای که مراکز و سازمانهای هر کشور برای پیشبرد سریع امور خود بیشتر از پیش درصدد نصب و راهاندازی سیستمها و پایگاههای اینترنتی در محیط خود هستند.
– پیامدهای اضطراب رایانه و اینترنت در محیط کار و آموزش
رشد سریع فناوری، کار با رایانه و اینترنت را هر چند سریع و دقیق، در عین حال پیچیدهتر کرده است. افرادی که با اینترنت کار میکنند همواره با مجموعهای از فرصتها و مسایل جدید رو به رو میشوند. آنها باید دانش رایانهای خود را تابع روز نمایند. اما در این میان افراد مضطرب، احساساتی مانند ترس، بیقراری، نگرانی، تحریکپذیری و ناکامی را تجربه میکنند. این احساسات ناخوشایند و نامطبوع نه تنها زندگی را برای آنها تیره و کدر میکند، بلکه باعث میشود که آنها استفاده مؤثر و مفیدی از اینترنت نکنند و فرصتهای لازم برای آموزش مهارتهای نو را از دست بدهند (مثنوی، 1385).
2-12- لذت درک شده
دیویس و همکاران (1992) در مطالعات خویش هر دو متغیرهای انگیزش درونی و بیرونی را از فاکتورهای اصلی تمایز رفتاری کاربران در استفاده از سیستم رایانه قلمداد میکنند، آنها دریافتند علاوه بر سودمندی درک شده (انگیزش بیرونی) لذت درک شده نیز به عنوان انگیزش درونی از جمله عوامل تأثیرگذار بر کاربرد و پذیرش فناوری در کاربران میباشد. در واقع لذت یک انگیزش روانی درونی است که به عنوان یک فعالیت، تابعی از ادراک فرد از میزان تفنن وی در هنگام کار با یک سیستم تعریف میشود؛ بنابراین لذت حالتی است که میتواند طی زمان تغییر کند. محققان قبلی هر یک لذت را به طرق متفاوتی توضیح دادند، به عنوان مثال بارنت[1] (1990) لذت را یک حالت ناگهانی فیزیکی، شناختی و اجتماعی میداند که باعث ایجاد خوشی و لذت در فرد میشود. این تعریف بر این نکته تأکید دارد لذت با ادراک شخص از این که تا چه اندازه فعالیتی را که تحت انجام آن قرار گرفتهاست برای او لذت‌بخش بوده، ارتباط دارد. در این تعریف به این نکته اشاره میشود که انجام فعالیتی که فرد تحت انجام آن قرار گرفته، تا چه اندازه برای وی جالب بودهاست (دیویس و همکاران، 1992، ص 330).
به عبارتی اگر حاصل رفتاری برای فرد جالب و لذت‌بخش باشد، فرد ممکن است آن فعالیت را انجام دهد. وقتی این امر به یک فناوری اطلاعات تسریع پیدا میکند، به صورت پذیرش و تمایل استفاده از سیستم نشان داده میشود. بر همین اساس محققان در تعریف دیگری لذت درک شده را به میزانی که فرد استفاده از سیستم رایانه را صرف نظر از نتایج سایر فعالیتهایی که در این راستا تأثیرگذار است، بیان کردند (کارول[2] و توماس[3]، 1988).
با توجه به توضیحات فوق، افرادی که مطلوبیت و لذتی آنی را به خودی خود در استفاده از رایانه تجربه میکنند، احتمالاً میزان تمایلشان برای استفاده از اینترنت نیز بیش از دیگران خواهد بود (تئو، 2001، ص129).
تریآندیس[4] ضمن اشاره به این مطلب، بیان میکند که لذت درک شده «احساس لذت، سرخوشی، مطلوبیت در مقابل پریشانی، نفرت و احساس عدم مطلوبیت یک فرد در اثر انجام یک کار خاص میباشد» بر رفتار فرد تأثیر میگذارد. لذت درک شده به تجربه ذهنی فرد از تقابل انسان و رایانه اشاره دارد (1980، 259).
مطالعات قبلی نشاندهنده این مطلب است که هرچقدر استفاده از اینترنت لذت بخشتر باشد، تمایل افراد به استفاده از آن بیشتر خواهد بود.
2-13- سودمندی درک شده
سودمندی درک شده براساس نظریه انتظار، با باورهای افراد در فرآیند تصمیمسازی مرتبط است (فیشبن آذجن[5]، 1975). طبق مدل پذیرش فناوری، سودمندی درک شده به میزانی است که شخص اعتقاد دارد استفاده از یک سیستم خاص مانند رایانه، عملکرد کاری وی را افزایش میدهد (دیویس و همکاران، 1992، ص 111).
به این معنا که اگر افراد فواید و سودمندی تکنولوژی را درک کنند رغبت و تمایل بیشتری به استفاده و پذیرش فناوری روز خواهند داشت، یافتههای تحقیقات متعددی نیز نشان میدهد که استفاده اختیاری کاربران از سیستم تا حدود زیادی تحت تأثیر سودمندی درک شده بودهاست. بر همین اساس است که محققان، سودمندی درک شده را یکی از بهترین عوامل پیشبینی کننده افراد از اینترنت میدانند (ایگباریا و همکاران، 1996).
این امر با در نظر گرفتن نظریه اجتماعی اشاره به این دارد هنگامی که فرد انتظار نتایج مثبت در استفاده از اینترنت داشتهباشد احتمال این که در آینده تمایل به استفاده از آن داشتهباشد، بیشتر خواهد بود (ویو و زهانگ[6]، 2008، ص 6).
2-14- خودکارآمدی
این واژه در حوزههای ویژهای نظیر رایانه به سرعت مورد توجه قرار گرفتهاست. خودکارآمدی، تأثیر مهمی بر شناخت، انگیزش و خلق افراد دارد. خودکارآمدی به انتظار و اعتماد افراد و به این موضوع اشاره دارد که عکس‌‌العملهایی که در مقابل پدیده‌ها و وقایع نشان می‌دهیم، میتواند تأثیر با اهمیتی داشته باشد. خودکارآمدی، توان سازنده‌ای است که بدان وسیله، مهارتهای شناختی، اجتماعی، عاطفی و رفتاری انسان برای دست‌یابی به اهداف مختلف، به گونه‌ای اثربخش ساماندهی میشود.
احمدی دهقطب الدینی (1388) معتقد است خودکارآمدی رایانه به باورهای کاربران نسبت به تواناییهای خود برای انجام تکالیف خاص به کمک رایانه، گفته میشود و نشان دهنده قضاوت فرد از خود برای استفاده از رایانه است.
مفهوم خودکارآمدی درباره اهمیت افرادی است که میتوانند با موفقیت، با موقعیت‌های دشوار رویاروی شوند. بیشتر دانش افراد درباره فرآیند و توسعه خودکارآمدی از پژوهش و نظریات باندورا ناشی میشود که خودکارآمدی را به معنای اعتقاد و قضاوت فرد نسبت به توانمندی و مهارتهای خود جهت سازماندهی و انجام یک رشته فعالیتهایی که در موقعیت ویژه بدان نیاز است، تعریف میکند (باندورا، 1997).
کامپیو و هیگین[7] (1995) بر این باورند که وقتی این تعریف در محدوده رایانه و اینترنت بهکار برده میشود به معنای «ادراک فرد نسبت به تواناییها و قابلیتشان در استفاده از رایانه و اینترنت در انجام تکالیف» تعریف میشود.
[1]– Barnett
[2]– Carrol
[3]– Thomas
[4]– Triandis
[5]– Fishbein, Azjen
[6]– Wei- L- Zhang
[7]– Compeau & Higgins
[1]– Internet anxiety
[2]– Persno
[3]– Basionloss
