بانکداری اسلامی در ایران

1- مرابحه علاوه بر اینکه یک عقد فقهی می‌باشد، نسبت به سایر عقود دارای وسعت عمل و کاربرد بیشتری می‌باشد.
2- امروزه بانکها با مشکلات عدیده‌ای، از جمله مطالبات معوق، صوری شدن معاملات فی ما بین بانک و مشتریان و عدم مصرف صحیح منابع مواجه بوده که در حال حاضر مرابحه مناسبترین و بهترین گزینه در جهت رفع و یا حداقل تسهیل این مسائل می‌باشد
3- مرابحه از یک طرف، چارچوب نظام بانکداری که مدتی است از مسیر اسلامی خارج گردیده، به سمت بانکداری اسلامی باز می‌گرداند و از طرف دیگر دارای پتانسیل مناسبی در چاره‌جویی چالش‌ها و موانع پیش روی نظام بانکداری ‌می‌باشد.
د) پیشینه تحقیق:
قبل از سال 1390 شمسی کتب و مقالاتی بصورت پراکنده در زمینه مرابحه بر مبنای کتب فقهی همچون تحریرالوسیله امام خمینی (ره) و شرح لمعه شهید ثانی و صرفاًدرقالب ترجمه آنها، نوشته شده است. جدیدترین آنها (کتاب عقد مرابحه) توسط پژوهشکده پولی بانکی، بانک مرکزی بوده که به تعریف مرابحه و ابعاد کلی و شروط صحت این عقد پرداخته است. لیکن عمده کتابها و مقالاتی که نگاه کاربردی به مرابحه داشته‎اند با تصویب قانون عقود سه‎گانه در سال 90 و رسمیت بخشیدن به آن توسط شورای پول و اعتبار و ابلاغ آن به بانکها صورت پذیرفته است. دکتر سیدعباس موسویان در مقاله‌‎ای تحت عنوان (امکان سنجی کاربرد مرابحه در بانکداری بدون ربا) به تعریف و روایات ناظر بر مشروعیت مرابحه پرداخته است. در این مقاله هرچند مختصر به زیبایی روایات مربوط به گونه‎های مختلف مرابحه و پس از آن ویژگیها و کاربردهای آن در عملیات بانکی همچون اوراق مرابحه ذکر گردیده است. مقاله (بررسی فقهی عقود مرابحه، خرید دین و استصناع) نیز توسط خانم فرشته ملاکریمی به تعریف، بیان ارکان و دیدگاه‎هایی که در کتب فقهی در زمینه مرابحه وجود داشته پرداخته است. در مقاله (مرابحه ابزاری برای پوشش ریسک در نظام مالی اسلامی) آقای محمد علیزاده، پس از بیان احکام و ضوابط فقهی خاص بیع مرابحه به ریسک‎هایی که متوجه قرار دارد مرابحه می‎باشد پرداخته است. مقاله (عقد مرابحه و کاربرد آن در نظام بانکی) نوشته عبدالعلی نظافتیان، به نوعی به مقوله اوراق بهادار اسلامی موسوم به صکوک مرابحه پرداخته و آنرا از جمله ابزارهای موجود جهت تأمین مالی در بازارهای مالی اسلامی بر شمرده است. وی در این مقاله بطورکلی به کاربرد عقد مرابحه برای تسهیلات بانکی در بانکداری اسلامی نیز اشاراتی نموده و پیشنهاداتی در خصوص تحولات آتی پیش روی عقد مرابحه در نظام بانکی داده است. مقاله (دستورالعمل اجرایی کارت اعتباری بر پایه عقد مرابحه) توسط خانم لیلا محرابی، بصورت موسّع به یکی از موارد استفاده از مرابحه یعنی کارت اعتباری مرابحه پرداخته و مزایای استفاده از آن را بیان نموده است. آقای حسین میسمی نیز در بخشی از مقاله (مرابحه، استصناع و خرید دین به عنوان ابزارهای جدید بانکداری اسلامی ماهیت، قابلیت‏ها و چالش‎های موجود) با ارائه دستورالعمل اجرایی عقد مرابحه، بیان داشته یکی از عقودی که کاربرد بسیار زیادی در بانکداری اسلامی سایر کشورها دارد، عقد مرابحه است. وی در این مقاله با پیشنهاد استفاده گسترده‎‏تر از مرابحه در شبکه بانکی کشور آنرا موجب نزدیکتر کردن نظام بانکداری بدون ربا به بانکداری اسلامی بین‎المللی داشته است. آقای سیدحسین علوی لنگرودی در مقاله (مروری بر تحولات بانکداری اسلامی) کشورهایی را نامبرده که تا حدود نود درصد عملیات بانکی خود را با مرابحه منطبق نموده‎اند. همچنین آقای غلام حسین عربیه در مقاله (تبیین چالشهای حقوقی عقود سه‎گانه) به مناقشات و چالشهای فقهی، حقوقی عقد مرابحه پرداخته است. وی در این مقاله نوشته خیارات حاکم بر بیع از جمله خیار عیب و تدلیس و… بانکها را درگیر اختلافات و دعاوی عدیده‎ای خواهد نمود. آیت‎الله محمدعلی تسخیری در مقاله (مبانی شرعی اوراق بهادار اسلامی- صکوک) انواع اوراق بهادار را ذکر کرده و به تفاوت اوراق بهادار ربوی و اسلامی پرداخته است. آقای علی‎اصغر حریری با ترجمه مقاله (بانکهای استقراضی بی‎مرابحه) نوشته پروفسور محمد حمیدالله نقش ربح و مرابحه در معاملات اسلامی را بررسی نموده است. آقای سیدعباس موسویان در مقاله (صکوک مرابحه ابزاری مناسب برای بازار پول و سرمایه اسلامی) کاربردهای اوراق مرابحه را تبیین نموده است. وی در این مقاله با بیان ارکان اوراق مرابحه به تفصیل به بررسی اقتصادی اوراق مرابحه توجه نموده است. دکتر عیوضلو در مقاله (بررسی فقهی- حقوقی عقود در بانکداری اسلامی، عقد بیع) انواع بیع از لحاظ خبر دادن از قیمت خرید و عدم آن، که مرابحه یکی از آنها بوده را ذکر نموده است. خانم فرشته ملاکریمی و آقای وهاب قلیچ، با بیان دست آوردهای همایش (بررسی ابعاد فقهی، حقوقی و اجرایی کاربردی شدن عقد مرابحه، استصناع و خرید دین در نظام بانکی) مقاله‎ای تحت همین عنوان نوشته‎اند. در این مقاله نقطه نظرات اساتیدی همچون سیدعباس موسویان، دکتر فرهاد نیلی، غلام حسین عربیه، حجت‎الاسلام آقا نظری و غلامرضا مصباحی مقدم نوشته شده است در میان کتابها نیز کتاب جامع (بانکداری اسلامی- مبانی نظری- تجارب عملی) نوشته سیدعباس موسویان و حسین میسمی نقطه عطف و چراغ راهی در صنعت بانکداری کشور محسوب می‎گردد. ایشان در این کتاب با تشریح کامل عقود و قراردادهای نظام بانکی، پس از بیان جواز و مشروعیت عقد مرابحه در فقه اسلامی، کارب
ردهای مرابحه در شبکه بانکی را بررسی نموده و آنها را با سایر مدل‎های مشابه در شبکه بانکی مقایسه نموده‎اند.
هـ) ضرورت و اهداف تحقیق:
شبکه بانکی کشور می‎بایست براساس بانکداری اسلامی فعالیت نماید. لذا تجربه نشان داده است آنچه در بانکهای کشور اتفاق می‎افتد با موازین بانکداری اسلامی انطباق کامل ندارد. پاره‎ای از مشکلات موجود بواسطه وجود جوربوی و استثماری و سود گرایی موجود در شبکه بانکی بوده و برخی از آنها بواسطه استفاده ناصحیح از عقود و قراردادهای بانکی می‎باشد. این کمبودها و کاستی‎ها، بانکها و مشتریان را با مشکلات عدیده‎ای مواجه ساخته است. شایع‎ترین مشکلات نظام بانکی کشور انجام معاملات صوری فی مابین بانک و مشتری و پس از آن مطالبات معوق مشتریان، که منجر به قفل شدن منابع بانکها گردیده می‎باشد. در صورت اجرای صحیح مرابحه جلوی انجام معاملات صوری بانکها و مشتریان گرفته خواهد شد. لذا از بسیاری مشکلات بانکها من جمله مطالبات معوق و عدم صحیح مصرف منابع بانکها که ریشه در ارائه فاکتورهای صوری مشتریان دارد با اجرای واقعی و کاربردی مرابحه کاسته خواهد شد. عقد مرابحه در حال حاضر مناسبترین و کاربردی‎ترین عقد فقهی می‎باشد که علاوه براینکه شیوه‎های عملیاتی بانکها را در چارچوب اصول بانکداری اسلامی قرار می‎دهد، نسبت به رفع عمده‎ای از مشکلات موجود شبکه بانکی کشور نیز چاره اندیشی نموده و راهکار ارائه می‎نماید. لذا ضرورت دارد بانکها از این عقد استقبال بیشتری نمایند. بانکها و مؤسسات مالی اعتباری اسلامی، در صورت فراهم بودن بستر مناسب، توان آن را دارند که عمده عملیات خود را با قرارداد مرابحه منطبق نمایند. در واقع هدف این تحقیق تحمیل بی‎‏چون و چرای مرابحه به بانکها نمی‎‏باشد، بلکه صرفاً پیشنهاد یک روش عملیاتی با کاربرد وسیع که امتیاز انطباق کامل، با فقه اسلامی را داراست، می‎باشد.
و) روش تحقیق:
روش این پژوهش کتابخانه‌‎ای می‎باشد. به نحویکه با مراجعه به کتابخانه‎ای عمومی و تخصصی منابع لازم جمع‎آوری گردیده است. همچنین تعدادی از مقالات از سایتهای اینترنتی تهیه و تدوین گردیده است. برخی از منابع آن نیز از محل استفتائاتی که در زمینه عملیات بانکها و ربا و مرابحه از مراجع محترم تقلید، محققین بعمل آورده اند،جمع آوری گردیده است.
ز) ساختار تحقیق:
این پژوهش در سه فصل تدوین و نوشته شده است. در فصل اوّل با نگاهی بر پایه و اساس مرابحه تلاش گردیده ابعاد مختلف این عقد فقهی و شروط صحت آن بررسی گردد. همچنین جواز و مشروعیت آن در آیات و روایات و از دیدگاه فقهای قدیم و معاصر مورد تجزیه و تحلیل واقع گردیده است. در ادامه شیوه‏های اجرای مرابحه بیان و طریقه استفاده بانک از آنها تشریح گردیده است. فصل دوّم اختصاص به تشریح عملیات بانکها دارد. لذا با توجه به اینکه یکی از اهداف این تحقیق به حداقل رساندن شبهه ربا در عملیات بانکی به کمک عقد مرابحه می‎‏باشد، اقتضا می‎نمود بخشی به مقوله ربا اختصاص داده شود. هدف بیان شیوه عملیاتی کنونی بانکها در این فصل، بواسطه آشنایی ذهن مخاطب با قراردادهای بانکی و تفهیم جایگاه عقد مرابحه در جزء جزء این قراردادها می‎باشد. لذا در این فصل می‎‏بایست عملیات بانکها کاملاً تشریح گردیده و خصایص وامتیازات مرابحه با آنها مقایسه می‎گردید. با بیان فعالیت‎های متعارف و غیرمتعارف بانکها در این فصل، هدف این بوده که نقش مرابحه در آزادی عمل فعالیت‎های قانونی و محدود کننده فعالیت‎های غیرقانونی شناسانده شود. در انتهای این فصل الگوهای بانکداری اسلامی در ایران و سایر کشورها بیان و بررسی گردیده و سهم مرابحه در شیوه عملیاتی بانکداری سایر کشورها تشریح گردیده است. فصل سوّم به جایگاه مرابحه در نظام بانکداری پرداخته است. در واقع این فصل ماحصل فصل 1و2 و منظور و هدف اصلی نگارنده می‎باشد. گفتنی است جان کلام در این فصل نهفته است و نتایج و اهداف تحقیق برخاسته از این فصل می‎باشد. این فصل به بیان کارکردها و کار ویژه های مرابحه در عملیات بانکها پرداخته و شمولیت آن را بررسی می‎نماید. در ادامه برخی از چالشهای پیش روی نظام بانکی و موانع و مسائل روز شبکه بانکی کشور بیان و نقش مرابحه در رفع آنها نقد و بررسی می‎گردد. در انتها به موانع احتمالی پیش روی مرابحه در اجرای صحیح این عقد در شبکه بانکی کشور پرداخته می‎گردد. زیرا بیم آن می‎رود که مرابحه آنطور که در فقه اسلامی می‎باشد در شبکه بانکی کشور پیاده نگردد. تجربه نشان داده بانکها به واسطه عوامل متعدد از جمله سودگرایی و انتقال ریسک معاملات به مشتری و… عقود و قراردادها را آنطور که باب میلشان است تهیه و تدوین می‎نمایند. لذا می‎بایست در اجرای مرابحه در شبکه بانکی کشوری احتیاط‏ها و حساسیتهای لازم صورت پذیرفته وهمه جوانب در نظر گرفته شود.
فصل اول : شناخت مرابحه
1.شناخت مرابحه
مرابحه یکی از انواع بیع بوده که بنای آن بر اساس فقه اسلامی پایه ریزی و ساخته شده است لذا می بایست جهت آشنایی و آماده سازی ذهن مخاطب قبل از ورود به بحث اصلی اساس شکل گیری این عقد بررسی گردد. بنابه تعریف مختصر و جامعی که از عقد بیع میان فقها مرسوم می باشد (تملیک مال در برابر عوض معلوم) آنرا می توان از ابعاد و جهات مختلف به انواع گوناگون تقسیم نمود. شایع‌ترین این تقسیمات از لحاظ موعد تسلیم مبیع و ثمن، به بیع نقد و بیع نسیه، بیع سلف یا سلم و بیع کالی به کالی عنوان می‌گردد. در
تقسیم‌بندی دیگر از نظر زمان به سه صورت بیع عین به صورت غیر موقت و بیع اعیانی و بیع موقت قابل تقسیم می باشد. همچنین برخی از فقها به بیع عین، بیع دین ، دین به دین و گروهی به بیع صرف و بیع ثمار تعریف و تقسیم نموده‌اند. در هر حال معروف ترین این تقسیمات که در فقه متداول می باشد،ازنظرموعدتسلیم مبیع و ثمن وازنظربیان بهای خرید و عدم آن می‌باشد. با توجه به وجود منابع فقهی وسیع و فراوان در زمینه مفهوم و تحلیل انواع بیع، و هم اینکه تشریح کلی آنها در این پژوهش نمی گنجد،از پرداختن موسع بدان‌ها چشم پوشی کرده و تنها اقسام بیع از منظراعلام بهای کالا که ارتباط مستقیم با بحث اصلی دارد شمرده و توضیح داده‌خواهد شد. پس از آن کاربردی‌ترین انواع بیع در عملیات بانکی بیان و بررسی می گردد. درهرحال با عنایت به اینکه رسالت این تحقیق شناخت صرف عقدمرابحه نبوده،بلکه کاربرد آن در عملیات بانکی می باشد، جای دارد نخست برخی اصطلاحات بانکی و فقهی تعریف و تشریح گردد.
1-1.تعاریف و مفاهیم
1-1-1.بانکداری اسلامی
بانکداری اسلامی مدل استاندارد از بانکداری متعارف می باشد که این استاندارد سازی بر مبنای شریعت مقدس و فقه اسلامی می باشد . در این نوع از بانکداری کلیه اصول و قواعد و شیوهای عملیاتی هم سو و هم جهت با اهداف اقتصاداسلامی تنظیم می گردد .
1-1-2.بانکداری بدون ربا
هدف بانکداری اسلامی انجام عملیات بانکی بدون ربااست و الگوی تکامل یافته بانکداری بدون ربا بانکداری اسلامی می باشد. لیکن در مقام مقایسه،بانکداری بدون ربا را اینگونه می توان تعریف نمود که قاعده کلی و اولویت با حذف ربا بوده و سایر کارکردها و فعالیتها بر مبنای این چار چوب تدوین می گردد.
1-1-3.بانکداری سنتّی ( ربوی )
نقطه مقابل بانکداری بدون ربا، بانکداری سنتّی(ربوی)یا کلاسیک می باشد. در این الگو بانکهای ربوی با نرخ های ثابت وازپیش تعیین شده کارمی کنند.در حالی که بانکداری بدون ربا بر گرفته از آیه «واحل الله البیع و حرم الربا » بر مبنای مشارکت در سود و زیان فعالیت می نماید.
1-1-4.ربا
ربا از ریشه (ربو) در لغت به معنای افزوده شدن، نشو و نما کردن، زیاده شدن، زیاده گرفتن در وام و بیع ، افزونی بر اصل پول، بی آنکه معامله‌ای انجام شده باشد. تعریف فقهی آن معامله دو کالای همجنس،مانندخرمایاگندم دراندازه های مختلف، بطوریکه در مقابل زیاده عوضی نباشد. در تعریفی دیگر ربا هرگونه زیادتی بر دین واقعی است، چنانچه از قبل شرط و تعیین شد باشد. مطابق تعریف شرح لمعه، موردربا با دو مال همجنس است، به شرط آنکه با پیمانه یا وزن کردن مشخص شده باشد که مقدار یکی از آن دو از دیگری بیشتر باشد.
1-1-5.ربح
ربح در لغت به معنای نفع، سود، سود بردن و نفع و سود که از تجارت حاصل می‌آید،تعریف می گردد. همچنین در فرهنگ ابجدی (آنچه که سود دهد) تعریف شده است و نیز در فرهنگ جامع عربی به فارسی به سود، فایده، منفعت،تعریف گردیده است.
1-1-6.سود